Navarsbora - unik øydegard

Mang ein matrikkelgard i øyriket Lofoten-Vesterålen har hatt meir enn eitt namn over tid. Vi kan nemne Neset lik Været i Bø, Godvika lik Kussevika i Malnes, og Godvika i Øksnes som iblant gjekk for Strand! Legg så til Skallan lik Skålebø i Øksnes og Bunes alias Skjelvan i Moskenes. Endå fleire er det om vi føyer til kortformer som Gavlen for Andegavlen, Rota for Svinrota, dertil kortforma Neset for Ingelsfjordneset og Stokmarknes, likeins Dalen for både Svindalen, Saltbergdalen, Teigan­dalen, Vatndalen. – Øydeperiodar har gjort sitt til at namnetradisjonen er blitt svekka, dvs. namnebruken kan ta ei ny retning eller i alle fall ein forkortande innersving i slike tilfelle.

På haugen til venstre husa i Navarsbora, og til høgre Strandhaugen med Tjuppen. 

Fråflytta er også ein matrikkelgard i Øksnes der namnehistoria i ordets rette meining er makalaus, og det er Navarsbora (-bårra). Her er ein «grøde» skriveformer å ty til: Naffuensboe 1610, Nafferbor, Naffersbordt 1611, Naffuisbord 1613, Naffuersbord 1614, Naffersbor, Naffuersborr, Naffrsskor 1623, Naffuerbor 1628, 1638, Naffrsboer 1639, Naffrsbor 1646, Naffuersbord 1661. - Naffuensboe 1610, Naffuersbøe og Naffuersbøll 1612, Nauensbøell 1615 og Naffuersboe (for -bøe?) 1622 er meir raritetar å kalle.

Gno. bora f var eitt av fleire ord for hol («hull»), så *nafars-bora gir meining. Skrivemåtane -bor, -borr (og «-bord») kjem der imot i klasse med brutal avkorting av typen «Brobreck» og «Scholbreck» og «Findkierch» for Brubrekka, Skålbrekka og Finnkjerka. Utlyd -a var ein uting for ein danske, og dessutan, har du noka tid høyrt ein ekte bergensar seie at han var «på hytta på heia i helga»?

Like kvikt kan vi ikkje avvise formene Naffuershold 1614 og Naffuersholl 1618. Her kan -hol tolka «hull» oss gje ei aha-oppleving, i samanlikning med formene på -bora på ei side og på hi sida dei på -rouff, -røff  lik -reff, -reeff. Den siste varianten skrivst så: Naffersreff, Naffuersrøff 1617, Naffuers- og Naffrsreeff 1618-1619-1620, Neffu­ersreeb 1626, Naffuersreb 1630 og Neffuersreff 1647, enn vidare Naffuers Røff 1661, Naffuersreff 1664 og 1688, Naffuer Rouff 1666 (Prestenes Mandtal), Nauersræf 1701 (Fogdenes Mandtal), men i 1723 Næversnæf!

Formene på -røff og -rouff, dei minner så klart om gno. nafars-rauf 'navarshol'. Merk at gno. rauf tyder «hol, reva, spalte» generelt, det var ikkje avgrensa til den anatomiske endestasjon. Varianten -ræva kjenner vi frå ei mengd nordlandske namn der det enten er tale om svært tronge passasjar, eller om formasjonar som minner om den avrunda gumpen på menneske eller dyr.

Når det endeleg ser ut til at samanhengen klårnar, dukkar det opp eit tilleggs-moment som vi ikkje godt kan underslå: I Senja og i Suldal er det å «sitte i eit navars-hol» det same som å leve eller bu avsides, med på vesterålsk: i eit øyrbeinshol. Namneformene er både gåtefulle og snodige. 

Tradisjonen er at Navarsbora var ei samebygd, og samisk namn var i flg. Qvigstad Nábar-sporró (les -spårro): nábar er lånt frå norsk, og sporró minner om master-spora, eit hol det òg. Likevel er heller ikkje det eit opphavleg samisk ord.

Vi ventar at grenda hadde eit reinspika samisk namn, og rart er at minst to av dei overleverte namna gir oss assosiasjonar i ei heilt anna lei enn boring med navar! Vi kan gå ut frå at folk syntest Navarsbora var eit greitt namn, og Navarsholet kunne vi då oppfatte som ei modernisering. 

Kva med variantane -rauv og -ræv  – var det «ondsindede naboer» elles i fjorden som brukte dei for å mobbe, eller var folket i Navarsbora og på nabobruket Strandhaugen ikkje samde om namnet (nabo-opposisjon)? Spørsmåla får vi neppe svar på noka tid, og dei kan dessutan vere forfeila.

I sesjonslista frå 1821 dukkar forma «Naversborg» opp. I lys av Finvåg og anna fint er det rart at ikkje den varianten danka ut alle dei andre. Men trass i alle krumspring i skrift er det klart at gardsnamnet av lokalkjente folk vart forstått som ei sms. av navar med regulær genitiv navars- + eit ord for «opning», hol. Problemet er berre at vi leitar fåfengt i lendet etter denne same navarsrauva eller -bora. Fortel namnet at garden låg avsides, er det noko anna vi overser, eller botnar det i gammal feiltolking?

Navarsborelva har eit stryk kalla Storforsen, men renn visst stri eit par stader lenger ned òg. Eitt av fleire samiske ord for (elve)stryk er njavvi, forminskingsform njavaš, (kjent frå Pasvikelva). Men mange stader står ordet njavvi berre for spak straum, og då må njavaš bli noko endå mindre.

Merkelappen 'borri' passar for ein rund knaus inst i Navarsbordalen. Kommunekart.com.

Samisk borri tyder «ås med halling til begge sider» (Ofoten, Ibestad) og er same  ordet som vi har i heilt fornorska form Børra både i Øksnes, Andøya og Vågan? Godt ned i Navarsbordalen ligg ein avrunda ås på 204 m der namnet kunne passe; han er  namnlaus på kartet. Han heng likevel litt på skrå i fjellsida og er ikkje så langsmal som Børra ved Børrvågen i Øksnes.

Nordsam. borri blir kortast forklart som «ås» «eller «bakke», i lulesamisk form bårre  vil det seie «högsta punkten (på berg, kulle»; ei attåttyding kant kjem i tillegg: borri ville norrønttalande traktere som eit hankjønnsord, dvs. dativ i -borra, utsett for samanfall med hokjønnsordet ei bora! Når vi granskar karta, blir vi ikkje klokare, men Navarsbora + Strandhaugen framstår frå sjøsida unekteleg som ein grasgrodd bakkekant og då med Strandhaugen som «högsta punkten». Men akkurat det punktet har alt eit anna samisk namn, Tjuppen, så her er vi på tynn is.

Nærmast oss den avrunda knausen inst i Navarsbordalen i forstørring. Kommunekart.com. 

Buplassen Navarsborra ligg der han ligg, men om vi ser bort det unge namnet Strandhaugen, er då Tjuppen og haugen framfor å likne med spissen på ein navar? Då framstår likevel tilføyinga -bora = «hol» litt overflødig og uforståeleg.

Navarshol kan lyde kummerleg, det minner om Silas Henriksen Hullet som budde på plassen Holla: «Mannen på gården var halvt lapp. I hans egne øyne et minus som han med alle midler søkte å utslette. Derfor hadde han også utvirket at skolen skulle holdes i «Hullet» – naturligvis «Hullet» i stedenfor Holla» (Vett og Uvett). Kan det vere slik her òg, at Navarshola var det tradisjonsrette, men vart amputert liksom -brekka, -kjerka o.l.?

Tett ved høgaste humpen i Navarsbora er det ei trillrund myr, vika nedanfor er òg fint avrunda, men heiter Hjellbukta. – Dessutan, når Navarsrauv er eit alternativt namn på Navarsbora og begge dei namneformene har med hol å gjere, skulle Navarshol bli meir sannsynleg enn *Navarshola.

No kunne eit samisk *Njavašoalli «njavasj-ålen» teoretisk slumpe til å bli omtolka til «Navarshol(et)», og eit *Njavašravvi «njavasj-straumen» til Navarsrauva, -ræva like eins. Det føresetter ei ordform litt lik -stravve eller -sravve (Hamarøy, Tysfjord), ei av mange låneformer av gno. straumr. Ei slik forklarande tilføying kunne komme til den tid det for lengst var gløymt at njavaš «lite stryk» i seg sjølv har med straum å gjere. Her bør nemnast eit tilleggsmoment: I sørkant av Tjuppen, frå Gåsebukta, går det inn ein langsmal myrstrimmel, så lågtliggande at han må ha vore ein val eller eit grunt sund i historisk tid. Han har då stått i direkte samband med osen i Navarsborelva, og på flo og fjære må der naturleg nok ha vore ein liten straum, njavaš.

Johan Borgos nemner noko som ser ut som einslags parallell: Ved garden Dalen i Øksnes, kalla Salte i Aslak Bolts jordbok, gjekk det tidlegare inn ein straum dit Dalvatnet no ligg. Gno.*salpt, *sǫlpt synest å ha vore elvenamn medan det heitte *salpt, *salftr der det var tale om straum i andre former, sml. Salta (om kjend straum), dertil Salten og Saltdalen om distrikta (ca. 1430 skrive Salftadal). Merk òg Vester- og Nord-Salta mellom Anda og Senja. Øksnesværingane kjenner saktens Saltberget og Saltberghøla, tyngre er det å gjenkjenne Saltbergdalen i nedslitne former som Selberg-, Solberg(s)-, Solbor- og 1611 Salberdall.

Samisk hadde ingen skriftkultur. Vi får aldri vite sikkert om dei hypotetiske samiske namneformene i avsnitta framfor er korrekte, men å «applisere» desse på terrenget i Navarsbora og Navarsbordalen aukar vår innsikt i kva som treffer og ikkje treffer. Vi skal m.a. vere skeptiske til forma *Njavašravvi med dobbel kopling til straum, men i så fall må vi ha ei betre forklaring på kva for trong opning som var -rauva eller -ræva alias -hol(et), valen innom Gåsebukta eller ein eller annan trong passasje lenger opp i elva? Eller så må vi slå oss til ro med at Tjuppen er den -borri som gav namnet og at «hol-problematikken» oppstod då dei skulle til å fornorske namnet og trudde det var tale om ei bora.

For ordens skyld, Navaren om litt spisse fjelltoppar o.l. er velkjent frå stadnamn. Det kunne saktens vere tale om ei slik forklaring i dette tilfellet òg, men det ser ikkje ut til at fjell-terrenget kring Navarsbordalen byr på slike formasjonar – Ressen kan hende? Rart skulle det vere om namnet på ein slik markert tind heilt skulle ha forsvunne eller blitt endra. Men framfor alt gjenstår det å forklare kva «hol»-formasjonar dei til dels blomstrande namneformene fortel om. Det ville faktisk forenkle problematikken i fall *njavaš og borri er grunnord-elementa og alt det andre er sekundære namnelagingar.

Om njavvi «straum» bør seiast litt meir: Det finst ingen fast regel for korleis samiske ord på nja- vil lyde ved innlån i norsk. Vi kan nemne nordsam. njálbmi, lul. njálmme «munn, munning», ordet som er opphavet til namnet Njallem el. Jalmaus i Tysfjord­kjeften. I Bø seier dei at katta jalma, men i Beiarn at ho njalma. No liknar ikkje -jalm- på så mange norske ord, men -nalm- er komplett meiningslaust.

Annleis med ordet njavvi «straum», der legg eit fornorska -javv- seg på tverra medan -navv- eller snarare -nav- gav assosiasjon med gn. nǫf, nafar «nov» (på hus) så vel som hnafa «hogge, skjere» og nafarr «bor». Ved fornorsking av samiske namn og ord var det altså eit spørsmål om kva for norske assosiasjonar som meldte seg og førte eit samisk lån inn på eit tilfeldig spor.

Med eit slikt resonnement verkar det plausibelt at ein variant av njavve må ha ført til namn som Navan og Navahalsen ved vatna og straumane som fører ut til Ursfjorden i Brønnøy – og til Navan ved Sund og Sundshopen i Sømna. På tilsvarande måte kunne  *Njavašborri lett bli Navarsborra, ikkje *Javasj- eller *Javassborra (eller var kombinasjonen av sam. *njavaš og norsk bora der frå starten av?). Vi kan her undre oss over korleis det eigentleg har seg med namna Navarselva i Vefsn og i Salangen, for begge har god vassføring og renn i bratt lende.

Men tilbake til Navars- eller Njavašborra: Sisteleddet kunne også vere samisk borra om «kjøttkammer»: steinrøys eller urd der dei hadde mat som kjøtt, ost o.a. Den slags var  i Arjeplog mura av stein, evt. under ein hallar med mur framfor. Med den tilnærminga får vi eit vidare namneperspektiv: Då ser vi bort frå kor busetnaden faktisk ligg og vel alltid har lege – nede på stranda – og knyter i staden namnet tettare til det lange, for­seggjorte veidegjerdet (leiegjerdet) i Navarsbordalen som nettopp hadde som formål å skaffe kjøttressursar. – Konklusjonen blir visst at namnet Navarsbora er ei sending frå fortida der utpakkinga slett ikkje er fullført. 

Øksnes historielags årbok "Leddiken" 2018, nyredigert