Masing, Massing

Metallet massing, no helst messing, heitte somme stader og masing (Aasen), tydelegvis også i stadnamn som Masingmyra i Alvdal, Masingtjørna i Oppdal, Masingvollen i Vefsn kontra Massingtjernet Øystre Slidre og Massingtjørna i Røros og Gausdal. Men som Gustav Indrebø påpeika, «det synest vanskelegt at dei skulde kunna innehalde metallnemnet massing, um dei so kanskje no associerer seg med det ...... Sidan ein i Kvikne i Nord-Fron ved sida av gardsnamnet Massing har det samansette elvenamnet Massdøla, lyt vel gardsnamnet der òg vera samansett ...... Men det synest underlegt at eitt og same elvenamnet – burtkome no – skulde ha funnest so ofte samansett nettopp med ordet eng f. (um namneleden -ing er ordet 'eng' då» (Indrebø 1923: 133). 

Framfor alt tenker Indrebø då på Massengen |''massingen| gn. 61 i Askim, historiske former Maßeng 1593, Maßengh 1604, Maßing 1612 og 1616, Maseng 1723. Jf Norske Gaardnavne 1 s. 43: «Aabenbart en Sammensætning med eng f, forandret som ved Trøgstad 94,4 og flere tidligere anførte Navne. Samme Navn vel Massing i Kvikne [sjå kartet under], S, N. Fron. Hvad 1ste Led er, bliver ganske usikkert».

Historiske skriveformer for Massing i Nord-Fron er tilsvarande Misßinng 1604, Masingen 1668, Maßingen 1723: «Maa være samme Navn som Massingen i Askim... Sidste Led er vel her, som der, eng f. Skulde man ved 1ste Led kunne tænke paa Mas n., der bruges om møisomt, tidsspildende Arbeide og lign.? Paa Vokalen i 1ste Stavelse i Formen fra 1604 tør jeg ikke lægge nogen Vægt» (Rygh, NG 4: 102).

Kor det no enn er, går masing, massing og messing igjen i ei rekke namn frå Nord­land, Trøndelag og Austlandet. At dei austpå òg har Massingsmed-haugen, -myra, -sundet, -tjernet og -vollen, synest gje meir meining, ettersom yrkesnemninga messingsmed var kjent, og her bør kanskje Massingsteinåsen i Rømskog reknast med. Ut over det er flesteparten av namna ganske uforståelege.

Massing i Nord-Fron er ein gard i skråninga under Massinglia. Nedanfor garden, ved elva Vinstra, ligg dei bratte Massingbakkan der smale, parallelle jordryggar ligg tett i tett, tyde­legvis erosjons-fenomen (s. 1, kartutsnitt). Sideelva Massdøla fell ut i elvebøygen tett ved:

Massingen (Massengen, Maseng) i Askim ligg, til forskjell frå Massing, i fullstendig flatt lende, men like vest for Masseng-bruka har erosjon laga fleire tungeforma oddar. Noko av naturlandskapet er skipla under bygginga av E18, men innskjeringane er framleis tydelege. 

Massingen |''massiᶇen|, eit fjell i Rana, har gitt namn til gnr 69 Massingsletta med avfolka underbruk Massingenget |''massiŋeᶇᶇe|. Lenger nord kjem gnr 70 Massingslettsætra, i flg. NG og ein informant frå nabogarden Stormdalshei berre kalla Loppheia. Ein bekk mellom Massingsletta og Massingenget ber namnet Massingåga, men det heiter også den mykje større åa som renn i dalen på austsida av Massingen og ut i Ranelva. Trass i at tradisjonsrett Massing- i alle desse namna er blitt «korrigert» til Messing- på karta har tradisjonsrett eldre uttale overlevd i namnet Masinggjuta, nær osen av den store Massingåga austafjells.

Særmerket for Massingen er dei parallelle ryggane som strekker seg sørover, frå toppen av, med lange skard eller minidalar imellom, dei djupaste i vest. Dei går over i vedhenget Litlfjellet i sør. Tett opptil ligg Massingsletta, og den minste Massingåga er sørgrense.

Fjellet Massingen (ikkje Messingen) i Rana. Merk den særprega kantinga i retning sør-sørvest. Kartverket.                             

I lendet andre stader i landet kjem det – i staden for dei lange, parallelle ryggane i Massingen sitt tilfelle – inn formasjonar som er meir rått tilhogne:

Massinghammaren ved Alsvik i Gildeskål har lange, bråbratte kantar, det er som om fjellet er falda.  Massinghellaren i Sørfold ligg for sin del under ein lang, bratt fjellkant, men merk også at like vestom er ein brå elvesving. Massingholet og Hyllefjellet i Gausdal har òg bratte fjellkantar og ligg dessutan ved ein brå sving på fjellet Nordre Langsua. 

Massinghammaren ved Alsvik i Gildeskål. Kartverket.

Massing-namna har også i stor utstrekning med vassfar å gjere, jf. Massinghellaren nyss nemnd: Massingmoen høyrer til gn 36 Rengård og ligg tett vestafor ei stor sving i Beiarelva, likt det vi ser ved fleire Massing-lokalitetar. Her er vi rett nok i ein del av Beiarn der ranværingar flytta inn, frå 1820-åra av, så namneoverføring frå Rana kan ha skjedd.  

Massingkjølen i Selbu er ei djuptliggande myr med bratt åskant på noredvestsida. Masingbekken i Alvdal kjem frå Masingmyra, som ligg på toppen av ein ås som på nordvestsida har ein lang og nærast bretta eller falda kant.

Massingtjernet (-tjednet) i Øystre Slidre ligg på søraustre ende av ein langsmal fjellformasjon, Brummaknappen: Ein lang tange skyt seg inn i tjønna og forsterkar ei allereie bøygd eller «knekt» form. 

Massingtjernet i Øystre Slidre ser nærmast "bretta" ut. Kartverket.

Massingtjønna i Røros har òg bøygd form, men der kjem namnet like snart av at ho ligg sørom og tett ved ein stor krok i Strømmeelva som renn frå Stikkilhåa til Hittersjøen. Massingtjønne i Gausdal synest også å ha vore krokut, men ei vegfylling fungerer som demning og deler ho i to?

Masingtjønna i Oppdal ligg bak ei krokut halvøy som akkurat stenger ho av frå Orkelsjøen på nordsida. Messingtjønne i Folldal ligg i nordenden av svært store elvekrokar i elva Atna, 

Masingvollen i Vefsen nordom Luktvatnet ligg tett opp mot ein lang, bratt åskant på austsida, jf Massinkjølen og Masingmyra.

Messingrød og Messingkasa er to gardar i Sarpsborg. Det er i og for seg høgst sannsynleg at namneformer på Masing-, Massing- på sine stader kan ha blitt «moderniserte» til Messing-, men endå lendet ved dei to gardane er uslett, er der ikkje lange, parallelle ryggar eler krokute strukturar av noko slag. Det viser seg dessutan at skriveformer på Missing-, Messing- og Mæssing- er historisk unge: Frå 1400-talet og framover er der i staden talrike belegg for former som Missæ-, Missa-, Mise-, Meiße-, Miße- heilt fram til siste del av 1600-talet¹. Namneforska­ren Kåre Hoel meinte Messingkasa oppstod av *Messingrødkasa, opphavleg om Ødegarden («Norske Rud-namn» s. 472), men tok ikkje standpunkt til namneleddet Messing-.  Merk likevel at Messingrød og Messingkasa ligg side om side inne i tjukke skogen, så ein kjem i tankar om sørsam. miehtsie "skog" (strengt tatt rekna for å vere ei nordleg form).

Så langt om variantar av Massing-namn, summarisk. Som Indrebø var inne på, er det naturleg at namna har vore assosierte med metallnemnet massing. Det overraskar då at Massing ikkje oftare er «modernisert» til messing, i klar kontrast til Messingmalmvatnan i Sørfold.

Kva tyder så Massing(en)? 

Sørsam. máhts-, som tilsvarar nordsam. máhtsú- (máhco-), tyder i flg. Björn Collinder «vikt, lagd dubbel; tillskrynklad» (attributivt). Han nemner máhttse «fald» og máhttse, pres. part. av máhttsat «vende om» og reknar med máhts- som utmerking i sørsamiske stadnamn, med fleire døme (OSLO 125). Det ser òg ut som meir enn eit tilfelle at matts tyder «bukt, brei vik» i skoltesamisk (Qv 1944 nr 584) og at Nord-Noreg har mange Mads- og Mass-vika'r. 

Collinders máhts- kan ein samsvar med gjeldande sørsamisk rettskriving stave maahts-, men kva så med Masing- og Massing-namna, avgrensa til sørsamisk språkvald frå Rana og sørover? I sørsamisk er det systemrett at t.d. tjaeledh v. «rite inn, skrive» gir tjaalege «rit, skrift, noko innrissa» (Bergsland 1982: §113), og m.o.t. grunntyding aner vi eit tilsvarande samband mellom maahtsodh v. «falde» (så vel som maahtsedh v. «snu, vende tilbake») og maahtsege adj. «rukkut, rynket», som truleg kan brukast som nomen òg, for det er sagt: «Die Grenzen zwischen Adjektiven und Substantiven, sowie zwischen Adjektiven und Adverbien sind fliessend» (Hasselbrink b. I: 105). Vidare er det slik at det sørsamiske suff. -ege svarar til ursamisk -*iŋe, som tidleg via stadnamn innlånte frå samisk til nordisk kan ha levd vidare der, utan tap av nasal.

Samandrag: Det å «vende, snu» eller «kroke, vike» om vi vil, høver for Massingkjølen, Massingmoen og Massingtjønnene i Fron. – Røros si Massingtjønn knyter seg til eit sidefar som «vender tilbake» til hovudelva; det gjeld også for Masingtjønna i Oppdal, som hadde samband med Orkelsjøen i begge endar, men som no er avbolka frå sjøen med vegfyllingar, sjå flyfoto. For Massing i Nord-Fron, Massingen i Askim og den rette Massingen i Rana passar «rukke, «fald, brett», vidare for Massingholet med Massingtjønn, så vel som for landskapet ved Masingmyra og der Masingbekken renn ut i Auma sine elvesvingar, dessutan for det uregelmessige Massingtjernet i Øystre Slidre. Forma masing- med lang a må vere eldst, jfr. maahtsege, og endinga -ing er som nemnt like snart ursamisk som ei nyare norsk tilpassing av det sørsamiske -ege. 

Kva Massing(-) tyder og médar på er for lengst gløymt. Det er berre som venta at primærstaden med kvart har fått nytt namn (Langsua og Fatkvolven) og at denotasjonsendringar kjem til (jfr. Jarfjellet for Massingen, Loppheia for Massingslettsætra).

Elles finst fleire namn som gir «metall-assosiasjonar»: Massingsmedhaugen i Flesberg ligg inst på eit nes mellom elveutvidingane Øvre og NedreLona. Det lange og tronge Massingsmedsundet i Gran har ein nærpå vinkelrett bøyg (Massingsmedtjern attmed er vel sekundærnamn). Massing­smedvollen og især Masingsmedenget i Tolga ligg i særs «rukkut» terreng, Massingsmedmyra på Røros liknar den litt innsvinga og tungeforma Massingkjølen i Selbu, medan Massingsmedsundet på Røros står i samband med Massingsmedtjern, som er vinkelforma. Uvisst er om vi skal lite på at det her er tale om yrkesnamnet massingsmed, eller gjette på ei sørsamisk bøyingsform av massing som terrengord, her i inessiv *massingsne?

Litteratur: 

Bergsland, K. 1982: Sydsamisk grammatikk. Tromsø – Oslo – Bergen. 

Bergsland, K. og Magga, L. M. 1993: Åarjelsaemien-daaroen baakoegærja/Sydsamisk-norsk ordbok. Alta. 

Collinder, B. 1964: Ordbok till Sveriges lapska ortnamn. Uppsala. 

Grundström, H. 1952-: Lulelapsk ordbok. Uppsala. 

Harsson, Margit 2010: Leksikon over norske rud-namn frå mellomalderen. Oslo. 

Hasselbrink, G. 1981 - 1985: Südlappisches Wörterbuch. Uppsala. 

Kåven, B. mfl. 1995: Sámi - dáru sátnegirji/Samisk - norsk ordbok. Karasjok. 

Nilsson-Mankok, E. 1976: Svensk-sydsamisk ordlista Vilhelmina – Vefsn.  Vilhelmina. 

Qvigstad, J. 1935: De lappiske stedsnavn i Troms fylke. Oslo. 

Qvigstad, J. 1938: De lappiske stedsnavn i Finnmark og Nordland fylker. Oslo. 

Qvigstad, J. 1944: De lappiske appellative stedsnavn. Oslo '

Rygh, O. 1897 - 1924:   Norske Gaardnavne. Kristiania/Oslo. 

Sandnes, J. og Stemshaug, O. 1990: Norsk Stadnamnleksikon. 4. utgåva. 

Torp, A. 1919 (1992): Nynorsk etymologisk ordbok. Kristiania (Oslo).    

Fotnote:

1 Messingheia på Orstad, Klepp på Jæren er òg eit tvilstilfelle. Der kan ha skjedd denotasjonsendring, iallfall er namnet plassert på lågaste, austre enden av ei i utgangspunktet låg hei. ØK viser eit grustak, det er uvisst korleis landskapet var opphavleg. Men heia strekker seg i alle tilfelle mot vest, der den vel 65 m høge Varden er høgaste punkt, og i nordvestkant av han er det ei (etter lokale tilhøve) temmeleg markert vinkelrett nov i åssida, som vel kan gjere seg fortent til å bli kalla ein brett eller fald. ØK har her få namn.